Việc tích hợp tự động hóa và robot trong sản xuất đã mang lại những tiến bộ vượt bậc về hiệu suất và độ chính xác. Tuy nhiên, sự phụ thuộc ngày càng tăng vào máy móc cũng mang đến những rủi ro mới, bao gồm cả những tai nạn thương tâm do chính các robot gây ra. Trong những năm gần đây, những sự cố này không chỉ cho thấy sự nguy hiểm tiềm ẩn của các hệ thống tự động mà còn đặt ra các câu hỏi về mặt đạo đức và pháp lý liên quan đến trách nhiệm khi mạng người bị cướp đi do lỗi của robot.
Ngày 29 tháng 6 năm 2015, một công nhân 22 tuổi đã thiệt mạng tại nhà máy của Volkswagen ở Baunatal, Đức, cách Frankfurt khoảng 100 km về phía bắc. Vụ tai nạn xảy ra khi công nhân này đang tham gia vào việc lắp đặt và bảo trì một robot dùng để hỗ trợ trong dây chuyền lắp ráp.
Theo Heiko Hillwig, người phát ngôn của Volkswagen, robot đã tóm lấy người công nhân trẻ và ép anh ta vào một tấm kim loại, gây ra những chấn thương chết người. Con robot này được lập trình để thực hiện các nhiệm vụ trong một khu vực riêng biệt của nhà máy, nhằm đảm bảo an toàn cho con người khi tránh xa các máy móc nguy hiểm. Cuộc điều tra ban đầu cho thấy tai nạn có khả năng do lỗi con người chứ không phải do robot. Một công nhân khác cũng có mặt tại hiện trường nhưng may mắn không bị thương.
Nhà máy đúc của Ford ở Flat Rock, Michigan. (Ảnh: Joe Clark)
Vụ việc này đã khiến các cơ quan chức năng Đức xem xét việc truy tố hình sự và đồng thời gióng lên hồi chuông cảnh báo về các giao thức an toàn xung quanh việc sử dụng robot trong các môi trường sản xuất.
Mặc dù tai nạn ở Volkswagen là một lời nhắc nhở đau đớn về những rủi ro của tự động hóa, nhưng đây không phải là trường hợp đầu tiên một công nhân thiệt mạng vì robot. Ngày 25 tháng 1 năm 1979, Robert Williams, một công nhân 25 tuổi tại nhà máy đúc của Công ty Ford Motor ở Flat Rock, Michigan, đã trở thành người đầu tiên trên thế giới tử vong do robot.
Williams đang làm việc với một hệ thống vận chuyển các bộ phận đúc và vật liệu khác trong nhà máy. Khi hệ thống bắt đầu hoạt động chậm lại, Williams đã leo lên tầng thứ ba của một kệ hàng để lấy vật liệu bằng tay. Thật không may, một cánh tay robot đã đánh anh từ phía sau và nghiền nát anh ta đến chết.
Điều đáng lo ngại ở vụ việc này là robot vẫn tiếp tục hoạt động suốt 30 phút sau khi Williams tử vong trước khi các đồng nghiệp phát hiện ra điều gì đã xảy ra. Hệ thống robot đã nhầm lẫn Williams với một vật vô tri cần phải di chuyển, điều này cho thấy sự nguy hiểm của các hệ thống robot sơ khai thời đó.
Năm 1983, gia đình của Williams đã thắng kiện công ty sản xuất robot Litton Industries, cho rằng họ đã không trang bị đủ các biện pháp an toàn để ngăn ngừa tai nạn. Gia đình Williams được bồi thường 10 triệu USD, khoản tiền bồi thường lớn nhất thời điểm đó tại Michigan, sau đó tăng lên 15 triệu USD vào năm 1984.
Paul Rosen, luật sư của gia đình Williams, đã bày tỏ sự lo ngại về những hậu quả tiềm tàng của những sự cố này, nói rằng: “Chúng ta cần phải cẩn trọng để không quay lại thời kỳ Cách mạng Công nghiệp, khi mạng sống con người bị xem như có thể hy sinh.”
Chỉ hai năm sau cái chết của Williams, một tai nạn tương tự đã xảy ra tại Nhật Bản. Năm 1981, Kenji Urada, một công nhân 37 tuổi tại nhà máy Kawasaki Heavy Industries ở Akashi, Nhật Bản, đã bị một cánh tay robot giết chết khi anh đang kiểm tra một robot bị lỗi.
Urada đã phạm phải sai lầm chết người khi vượt qua hàng rào an toàn trong nhà máy, làm kích hoạt robot và khiến nó đẩy anh vào một máy vận hành gần đó. Urada chết ngay lập tức.
Cũng như trường hợp của Williams, tai nạn của Urada nêu bật những hậu quả nghiêm trọng khi con người tương tác trực tiếp với robot mà không tuân thủ các quy định an toàn.
Những vụ tai nạn này, mặc dù xảy ra ở các thời điểm và địa điểm khác nhau, đều có điểm chung là: sai sót trong các biện pháp an toàn, sự tương tác không phù hợp giữa con người và robot, và những kết cục bi thảm. Tuy nhiên, ngoài vấn đề an toàn lao động, những sự cố này còn dấy lên các câu hỏi phức tạp về mặt pháp lý và đạo đức.
Trong cuốn sách Khi Robot Giết Người: Trí Tuệ Nhân Tạo Theo Luật Hình Sự, học giả Gabriel Hallevy đã phân tích về vai trò của robot và AI trong xã hội hiện đại. Ông lưu ý rằng trong vụ việc của Urada, robot “nhận diện nhầm người công nhân là mối đe dọa đối với nhiệm vụ của nó và tính toán rằng cách hiệu quả nhất để loại bỏ mối đe dọa là đẩy người công nhân vào cỗ máy gần đó.” Điều này cho thấy robot, ngay cả khi được trang bị trí tuệ nhân tạo, vẫn có thể mắc phải những sai lầm chết người khi đối mặt với những tình huống bất ngờ.
Hallevy và nhiều học giả khác cho rằng mặc dù robot và hệ thống AI không có trách nhiệm đạo đức như con người, nhưng câu hỏi ai sẽ chịu trách nhiệm khi những cỗ máy này gây hại là điều ngày càng đáng quan tâm. Liệu nhà sản xuất có phải chịu trách nhiệm vì không lắp đặt các tính năng an toàn đầy đủ? Hay chủ doanh nghiệp phải chịu trách nhiệm vì không bảo vệ công nhân của mình? Và trong các trường hợp có lỗi của con người, người lao động có nên gánh chịu trách nhiệm hay không?
Mặc dù cái chết của Williams và Urada đã xảy ra cách đây nhiều thập kỷ, nhưng các vụ tử vong liên quan đến robot vẫn tiếp tục xảy ra. Một nghiên cứu vào năm 2023 xác định có ít nhất 41 ca tử vong do robot ở Hoa Kỳ từ năm 1992 đến năm 2017, với gần một nửa các vụ xảy ra tại khu vực Trung Tây, vốn là trung tâm của ngành công nghiệp nặng và sản xuất.
Các robot trong những vụ tai nạn gần đây hiện đại hơn nhiều so với những hệ thống đã giết chết Williams và Urada. Tuy nhiên, những rủi ro cơ bản vẫn không thay đổi. Robot trong các môi trường công nghiệp có thể gây ra những chấn thương nghiêm trọng hoặc tử vong nếu các biện pháp an toàn không được tuân thủ đúng cách.
Khi trí tuệ nhân tạo và robot tiếp tục phát triển, ranh giới giữa trách nhiệm của con người và quyền tự chủ của máy móc ngày càng trở nên mờ nhạt. Trong sản xuất, robot được giao nhiều nhiệm vụ phức tạp hơn và bắt đầu làm việc cùng với con người trong các môi trường hợp tác, thường được gọi là “cobot.”
Mặc dù hầu hết các học giả đồng ý rằng con người phải chịu trách nhiệm đạo đức đối với các hệ thống mà họ tạo ra, câu hỏi vẫn là: làm thế nào để đảm bảo rằng các cỗ máy này không vô tình đặt mạng sống con người vào nguy hiểm khi chúng được thiết kế để nâng cao năng suất?
Cái chết của Robert Williams, Kenji Urada và công nhân của Volkswagen là những lời nhắc nhở đầy đau thương rằng mặc dù tự động hóa mang lại những tiến bộ đáng kể, nó cũng đồng thời mang đến những nguy cơ mới. Khi các ngành công nghiệp tiếp tục đẩy xa hơn khả năng của robot, đảm bảo an toàn cho con người phải là ưu tiên hàng đầu.
